Aq yılan

Ber xan bar ide. Ul berkön töş kürde. İrtəgesen yortqa yar saldı:

– Kem də kem aldıma kilep töşemdə ni kürgənemne əytsə, aña ber tılub tıla birəm. Əgər də aldıma kilep kürgən töşemne əytə almasa, başın kisəm.

Yənə ul zamanda ber bik yarlı, fəqir ir bar ide. Ul irneñ xatını, irenə doşman bulıp, hərdaim anı üterü niyəte belən yöri ide. Şuşı xatın, əlege süzne işetep, xan qarşına kilde həm əytte:

– Patşaqayım, töşeñneñ təğrifene minem irem belə, belsə də əytmi, – dide.

Xan, xatın süzenə ışanıp, şunda uq keşe cibərep, ul bayğışnı çaqırttı. Meskençək yulda bu xəlgə zar yılap, Təñregə tilmerep wə annan yərdəm sorap, canınnan ömet özep kilgəndə, aña Aq Yılan oçradı. Yılan səlam birde. Bu fəqir ğələykə birde.

Yılan soradı:

– Əy, adəm, qaya barasıñ wə qayan kiləseñ, wə ni öçen yılıysıñ? 

Bu fəqir xəl-əxwəlen söyləp birde:

– Xanıbız ber töş kürgən. Kem də kem töşemne yurıy, şuña ber tılub tıla birəm, yurıy almasa, başın kisəm, dip əytkən.

Yılan əytte:

– Xəwahlasañ barırsıñ, xəwahlamasañ barmassıñ. 

İr əytte:

– Minem xatınım bar, ul miña doşman. Hərqayçan mine üterü niyəte belən yöri. Bu xəbərne işetkəç, xan yanına barıp əytkən: “Sineñ kürgən töşeñne minem irem belə, belsə də əytmi,” – dip. Xannıñ keşe cibərep mine aldıruwınıñ səbəbe şul, – dide.

yar salu – to announce

tılub tıla (some kind of reward, no translation was found) 

hərdaim – always

təğrif – content

bayğış – sad, unlucky person

zar yılaw – cry bitterly

tilmerü – to beg

yuraw – to predict

ğələykə (wә ğәlәyküm әssәlәm) – response to the greeting

xәwahlaw (from pers. خواه) – to will, to want

Bu süzne işetep, Aq Yılan əytte:

– Əgər min anıñ töşen siña əytsəm, sin ülemnən qotılasıñ, ul ber tılub tılanı miña kiterep birerseñme? – dide.

Fəqir əytte:

– Altın belən kömeştən can yaxşı. Əgər ülemnən qotılsam, berse də kirəkməs – həmməsen kiterep birermen, – dide.

Yılan əytte:

– Barıp kerüweñ belən xan sinnən sorar: “Əy, ğərib, min töşemdə ni kürdem?” – dip. Sin cawabında: “Töşeñdə qaşqar kürdeñ,” – dip əyt. Annan soñ ul siña ber tılub tıla birer, sin ul tılanı hiç tə xıyanətsez miña kiterep bir, – dide.

Bu süzne əytkəç, Aq Yılan belən ir xuşlaştılar. Yılan – üz yulına, fəqir xan yanına kitte. Menə ul xan yortına kilep citte. Öyenə kerde, səlam birde. Xan da ğələykə birde. Annan:

– Əy, ğərib, min töşemdə ni kürdem, əyt?! 

Dide ğərib:

– Sin qaşqar kürdeñ, – dip əytte.

Xan şunda uq ber tılub tıla birde. Ğərib, patşa sarayınnan çığıp, Aq Yılanğa barmıyça, turı öyenə qaçıp qayttı. Annan soñ ul tılağa bik küp yılqı, xaywannar həm mal satıp aldı. Bay buldı. Kön kürüwe yaxşırdı.

Ber waqıttan soñ xan yənə ber töş kürde. Tağın ğəribne çaqırttı. “Əgər tapsa, ber tılub tıla birəm, tapmasa, başın kisəm,” – dide.

Bu ğərib elektə bik yarlı ide, bay buldı. Xəzer canı elekkedən də tatlı ide. Bik qatı yıladı. Axırda çarasızlıqtan: “Baram!” – dide. Tordı da yulğa çıqtı. Yulda bik zar yılap, canınnan ömet özep kilgəndə, bayağı Aq Yılanğa tap buldı. Ğərib səlam birde. Yılan ğələykə birde də:

– Əy, ğərib, qaya barasıñ həm ni öçen yılıysıñ? – dide. 

Ğərib əytte:

– Xan tağın töş kürgən, “belsə, ber tılub tıla birermen, belməsə, başın kisərmen” dip, mine töşen yuramaqqa çaqırttı. İnde başımnıñ kitüwe şuldır.

Yılan əytte:

– Min beləm, ləkin siña əytmim. Sin tege waqıtta miña yalğanladıñ, tılanı birmi aldap qaçıp kitteñ.

Ğərib:

– Bu töşneñ təğrifen əytsəñ, mine bu ülemnən qotqarsañ, monısın ğına tügel, aldağı tılanı da kiterep birermen, – dip ant eçte.

qaşqar – wolf

xıyanətsez – loyal

yılqı – horse

çarasızlıq – despair, hopelessness

ant eçü – to vow, to promise

Yılan əytte:

– Bu yulı aldama. Başqa ber waqıtta da kirək bulırmın. İnde əytim, xanğa barıp səlam bir də: “Sin tölke kürdeñ,” – dip əyt. Annan, ber tılub tılanı alıp, kire miña qayt.

Ğərib bu süzne işetep, şat bulıp, xan yanına kilde. Səlam birde. Xan soradı:

– Min töşemdə ni kürdem, əyt?! – dip. 

Ğərib əytte:

– Sin tölke kürdeñ, – dide.

Xan ber tılub tıla birde. Ğərib, Aq Yılanğa barmıy, tağın öyenə qaçıp qayttı. Elekkedən də bay buldı, uynadı, kölde. Baylığına ğorurlanıp, təkəbberlənep yörde.

Bayağı xan yənə ber töş kürde. Yənə əlege ğəribne dəşterde. “Tapsa, ber tılub tıla birəm, tapmasa, başın kisəm!” – dide. İr, bu süzne işetkəç, tağın da qatıraq yılıy başladı: “Aq Yılannı aldadım, bu wafasız dönyada qala torğan mal öçen bit,” – dide. Awırlıq belən yulğa çıqtı. Canınnan ömet özep kilgəndə, qarşısında yənə Aq Yılan pəyda buldı. Monı kürep əytte:

– Yalğançı ğərib, ike ülemnən qotıldıñ, öçençesendə – totıldıñ. 

Ğərib əytte:

– Əy Aq Yılan, mine ike ülemnən azat qıldıñ, min, sineñ qədereñne belmi, ul yaman eşlərne eşlədem, inde təwbəgə kildem. Bu ülemnən azat itep, atalıq mərxəməten, analıq şəfqəten qılsañçı. Əwwəl – Alla qarşında, ikençe üzeñ qarşıñda qiyəmət könne məxşərdə miña yalğançılıq atın quşma. Dönya eşen dönyada beterim həm siña birəçək tılalarnıñ barçasın tapşırıp kitim.

Aq Yılan bu süzne xuş kürde, əytte:

– Bar, xannıñ öyenə ker, səlam bir. Ul sinnən sorasa: “Ni kürdem?” – dip, sin əyt: “Töşeñdə quy kürdeñ,” – digen. Ul siña ber tılub tıla birer. Sin ul tılanı alıp kilep miña bir.

təkəbberlənü – to become arrogant

bayağı – the same, the mentioned one

pəyda bulu – to appear

wafa – unfaithful

təwbə – repentance, remorse

mərxəmət, şəfqət – mercy, compassion

qiyəmət könne məxşərdə – on doomsday

quy – sheep

Annan soñ ir Aq Yılan belən sawbullaşıp kitte. Patşa sarayına citte. Öy eçenə kerep səlam birde. Xan da ğələykə birde:

– Əy, ğərib, min töşemdə ni kürdem? – dide. 

Ğərib əytte:

– Sin quy kürdeñ, – dide.

Xan ber tılub tıla birde. İr, tılanı alıp, Aq Yılanğa kilde. Səlam bireştelər. İr əytte:

– Sineñ xəyer-doğañda saw-səlamət qayttım. Canım mixnət çikməde. Qabul it, menə bezdəge əmanət tılañ həm öyemdəge ike tılub tılanı da siña kiterep birəm. Min borınğı ike tılub tılanı da siña birergə ixlas küñelem belən niyәt qılğan idem, belmim, niçek birə almadım. Xəzer də aqılsızlığıma xəyran qalamın.

Moña qarşı Aq Yılan:

– Yeget, min siña monıñ ni öçen şulay kilep çıqqanlığın əytim, sin yaxşı tıñla: əwwəl xan büre kürde. Ul zamanda həm xannıñ, həm il-yortnıñ büre bulğan waqıtı ide. Büre yaxşılıq belmi. Şuña kürə sin də, wəğdəñdə torıp, tılubnı miña birmədeñ. Annan soñ xan tölke kürde. Ul waqıtta il-yort tölkedəy aldaqçı buldı. Şunıñ öçen sin də miña yalğan süzlər əytep aldadıñ. Soñğısında xan töşendə quy kürde həm zolımlığın taşladı, ğədel buldı, il-yort ta tuğrı buldı. Xan zalim bulsa, il-yort tərtipsez, uğrı, üterüçe bulır. Xan ğədel bulsa, yort tuğrı, insaflı, sufi bulır. Sində ğəyep yuq, ğəyep xanda. Xan, töşendə bu öç xaywannı kürep, təwbəgə kilde. Sin də miña tılanı kiterdeñ. İl-yort yaman bulğanda, sin də yaman buldıñ; yaxşı bulğanda, sin də yaxşı buldıñ, hərwaqıt il-yort belən bergə buldıñ. Tıla üzeñə xələl bulsın! – dide də küz aldınnan yuğaldı.

mixnət çigü – to live in poverty, in need 

əmanət tılañ – entrustment 

il-yort – people (of the country)

zolım – violence

ğədel, tuğrı – fair

uğrı – thief

insaflı – decent, good-natured

sufi – devout

təwbəgə kilü – to repent, to be remorseful