Ay östendə Zöhrə qız (Fatıyx Əmirxan)

Ənə şul tulğan ayğa qarağız əle! Ul şundıy tügərək, şundıy böten, şundıy tulı həm yaqtı. Ləkin anıñ yaqtısında əllə nindi ber moñ, ber uyçanlıq, ber qayğı bar. Alar aqrın ğına keşeneñ yörəgenə kilep bərelələr də aqrın ğına, az-az ğına, yomşaq qına itep cannı, kükrəkne qısarğa totınalar; qısalar-qısalar, annan soñ əllə nindi ber toman belən qaplap moñlandıra, uyğa töşerə, əllə nərsəne sağındıra, əllə nərsə öçen qayğırttıra başlıylar.

Beləsezme, ul ay bik qart bit inde. Ul bezneñ babalarıbıznı ğına tügel, alarnıñ babalarınıñ babalarınıñ… babaların da kürgən, üzeneñ biyek urınınnan alarnıñ nilər eşləgənen, nilər tözegən, nilər bozğannarın, niçek dönyada torğannarın — həmməsen-həmməsen qarap torğan. 

İx, ul bezneñ belən söyləşsə, bezgə alarnıñ xəlləren, tarixların berəm-berəm xikəyə itsə ide!

Beləsezme, borın-borın zamannarda anıñ yaqtısı bolay moñlı, bolay uyçan bulmağan. Keşelərneñ yörəklərenə, cannarına awırlıq salmağan, ciñel, uyınçaq həm şat bulğan, moñlandırmağan, sağındırmağan, tınıçlandırğan, yuwatqan.

Tağı ber qat añar qarağız əle! Anıñ urtasında, nəq urtasında köyəntə-çiləklər kütərgən ber qız basıp tora bit. Ul tatar qızı — Zöhrə qız. Anıñ ozın, bik ozın qara çəç tolımnarı oçında awır-awır çulpıları asılınıp toralar. Anıñ ozın kerfekle oyalçan qara küzləre cirgə qarap toralar…

uyçanlıq – pensiveness

berəm-berəm – one by one

yuwatu – to comfort, to console 

köyəntə – carrying pole (коромысло)

tolım oçı – end of a braid

çulpı – Tatar hair jewelry

Beləsezme, ul qız bik matur bulğan, di. Anıñ kerfeklərennən göllər tamğan, teşlərennən nurlar çəçelgən, yanınnan cofar ise kilep torğan, di. Ləkin anıñ bu maturlığı cir östendə waqıtta üz başına bəla genə bulğan: anıñ anası ügi ana ikən. Ul xatınnıñ üz qızı irtləç-irtləç şadralı, yəmsez bulğanlıqtan, ul ügi qızınıñ maturlığınnan yanıp-köyep könləşə ikən. Zöhrə qıznıñ maturlığın böten tirə-yaq xalqı işetep-belep betergənnər. Menə digən matur yegetlər, qan tösle çaya aqbüz atlarğa atlanğan batır xan ulları Zöhrəne ber mərtəbə genə bulsa da kürep qalırğa tırışa torğan bulğannar.

cofar (göle) – moschatel, an aromatic flower

balə – trouble

şadra – smallpox, pockmarks

çaya – lively, bold, daring

aqbüz – white-grey (horse)

Ügi ana könləşə də könləşə, çiksez-çamasız könləşə ikən. Zöhrə qıznı qıynıy, yalğanlap, ələkləp, atasınnan qıynata, aç tota, cilək cıyarğa digən bulıp, pəri-cennər, ubırlı qarçıqlar, yaman ajdahalar, yırtqıç xaywannar, cide başlı ğifritlər, ağulı yılannar tora torğan urmanğa köçləp cibərə ikən. Zöhrə qız ul urmannan cilək tapmıyça qurqıp-qaçıp qaytqaç, ügi anası anı xəldən taydırğançı qıynıy da, qarañğı bülməgə yabıp, könnər buyı aç asrıy da tönnər buyı annan töpsez kisməkkə su taşıta, kisməkneñ tulmawın sıltaw itep, yañadan qıynıy, yañadan qarañğı bülməgə yabıp quya ikən.

qıynaw – to beat

ələkləw – to snitch

yırtqıç – predatory

ğifrit – myth. monster, ifrit

xəldən taydıru – to exhaust, wear out 

töpsez kismək – bottomless barrel

taşıtu – to force sb to carry or transport sth

sıltaw – excuse, pretext

Şuşı cəfalar, bu ğazaplar eçendə könnər, aylar, yıllar ütkənnər. Üksez qız, közge çəçək şikelle, könnən-kön sulğan, yabıqqan, kipkən. Anıñ matur qara küzləreneñ töpləre köygən şikelle kügelcem qaralanğannar. Anıñ göl yöze közge yafraq şikelle sarğayğan. Ul könnən-kön betə barğan, köçsezləngən, xəlsezləngən, qatı awırıy torğan keşe şikelle bulıp qalğan.

Ügi ana bu xəlgə quwana ikən. Anıñ yabığıp, awıruğa sabışıp, tizrək ülüwen kötə ikən. Kiçlərdən ber kiçne ul ügi qızınnan bötenləygə-bötenləygə tınıçlanmaqçı bulğan.

— Bar, bədbəxet, yılğadan su taşı. Tañ atqançı menə şuşı kisməkne tutırıp citker. Əgər də ber genə tamçı tulmıy qalğan bulsa da, qara anı, canıñnı alırmın! — dip, töpsez kisməkne tutırırğa quşqan.

Ügi qız xəlsez qulları belən xəlsez iñnəre östenə köyəntəçiləklərne quyğan da xəlsez adımnar belən yılğa buyına kitkən.

cəfa – torment, suffering

kügelcem – bluish

awıruğa sabışu – to fall ill, to be struck by a disease

bədbəxet – damned

iñnər – shoulders

Beraz barğaç, ul arığan, talğan da, yal itərgə dip, ülən östenə utırğan. Utırğan urınında ul alcıp, ömetsezlənep, ozaq-ozaq yılağan. Küz yəşləre ülənnərne çılatıp betergənçe, axırğı tamçı yəşne töşerep, kerfekləre kipkənçe yılağan da:

— Təñrem! — digən.— Təñrem, üzeñ beləseñ minem niqədər cəfalar çikkənemne, nindi məşəqətlər kürgənemne, nindi qayğı-xəsrətlər belən yanğanımnı. Min niçek itep ul töpsez kisməkne tutırıym? Tutırmasam, niçek itep öydə torıym?

Minem çıdarlığım bette inde, Təñrem, minem sabırım tögənde inde. Mine bu cir yözennən al, Təñrem, qotıldır, Rabbem! — dip, Təñregə yalınğan-yalwarğan da, köçkə-köçkə genə urınınnan torıp, yılğa buyına töşkən.

talu, alcu – to get tired

çılatu – to soak

çigü – here: to endure

tögənü – to run out, to be exhausted (e.g. resources)

yalınu-yalwaru – to beg, plead desperately

Kiç qarañğı, tulğan ay bolıt astında ikən. Üksez qız çiləgen suğa çumırğan da tartıp ala almağan. Anıñ yabıq qullarında, arıq gəwdəsendə inde anlıq köç qalmağan ikən.

Ber tartqan, tağı ber tartqan, tağı ber tartıp qarağan, çiləkne kütərə almağan. Kiçneñ moñlı qarañğısı belən kügelcemqara töskə kergən yılğa suwı, aqrın ğına selkenep, ciñelçə genə dulqınlanıp kitkən, tügərəklənep cıyırçıqlanğan, ləkin çiləkne cibərməgən.

Bu arada bolıtlar arasınnan ay çıqqan da, böten tügərək yöze belən yılmayıp, şayan wə şat balqıp tora həm cir yözenə nur qoya başlağan. Anıñ yaqtısı belən yılğa da kölep cibərgən. Kügelcem-qara tösen kömeş sımanğa əyləndergən. Ləkin qıznıñ çiləgen ıçqındırmağan.

arıq – here: slim

anlıq – that much, sufficient (for sth.)

ıçqındıru – to release, let go

— Ay! — dip, üksez qız yılap arığan küzləren kükkə kütərgən.— Ay, sineñ östendə ügi analar ügi balalarınnan töpsez kisməklərgə su taşıtalarmı? Sineñ östeñdə də bu ğazaplar, bu cəfalar barmı? Bulmasa, al mine üz östeñə! — digən də, yərdəm kötep, həm maturlığına, nurına, şatlığına soqlanıp, ayğa qarağan. Menə şul minutta kinət anıñ çiləge ciñeləyep kitkən də ul anı ber də məşəqətsez genə sudan tartıp çığarğan. İkençe çiləgen suğa çumdırğan, anısı da məşəqətsez alınğan. Çiləklər hər ikese tup-tulı su ikən. Bolarnıñ şulqədər tulılığın kürep, üksez qız ömetsezlənep:

— Niçek kütərep qaytam inde min bolarnı? — dip uylağan həm, yərdəm kötkən, xəl sorağan şikelle itep, arığan-talğan, ömetsez küñelsezləngən küzləren yañadan ayğa kütərgən də:

— Ay, niçek kütərep qaytıym inde min bolarnı? — digən.

Ay cawap birmiçə genə yaltırap tora, kölə, yılqıldıy, hawada şoma wə tigez genə yözə ikən. Üksez qız bik ozaq aña qarap torğan. Anıñ maturlığı, anıñ şat yılqıldawı belən üz-üzen, üzeneñ uñaysız xəlen onıtıp qarap torğan da, üze də sizmiçə, çiləkləren kütərep qaytırğa da çıqqan. Adımnar əllə niçek ğacəp ciñel atlanalar, gəwdə oçqan tösle üz-üzennən bara, çiləklər cilterilər genə ikən.

Şulay itep, oçınıp, şaqtıy waqıtlar Zöhrə qız, üz-üzen onıtıp, bernərsə də uylamıyça barğan. Annan soñ anıñ isenə öyendəge töpsez kismək həm ügi anasınıñ anı tañğa xətle tutırıp beterergə quşuwı töşkən. Anıñ yörəge juwıldap kitkən. Xəlsez wə ömetsez sızlanğan. Anıñ arığan-talğan küzlərenə yañadan yəş kilep tığılğan.

yılqıldaw – to shimmer

cilterəw – to rush, to fly

juwıldaw – to buzz

— Ul töpsez kisməkne tañğa xətle genə tügel, qiyəmətkə xətle su taşısañ da, tutırıp bulmıy bit inde,— dip qaltıranıp, uylanıp, ul aydan yərdəm sorar öçen yəşle küzləren kükkə kütərgən ikən — aptırap kitkən: ay belən üz arasında ul ğacəp matur ber yoldız kürgən.

Yoldız cem-cem itə, Zöhrə qıznı üz östenə suwıra ikən.

Üksez qız üz ixtıyarınnan başqa yañadan ber-ike adım atlağan da yoldız östendə bulğan.

Yoldız, yəşen taşı tizlege belən atılıp, Zöhrə qıznı ayğa iltep tapşırğan da üze kükneñ iñ kürenə torğan ber cirenə barıp urınlaşqan. Üksez tatar qızın ayğa iltkən öçen Xoday Təğələ anıñ nurın arttırğan həm fəreştələr añar “Zöhrə yoldızı” dip isem birgənnər.

1912

qiyəmət – end of the world

suwıra – to pull in 

ixtıyar – will, desire

yəşen taşı tizlege – lightning speed

iltü – to carry, take