Maturlıq (Əmirxan Yeniki)

(Ber qart ədip awızınnan)

Küptən, bik küptən bulğan waqiğa bu, əmma bügengedəy küz aldımda: bez, öç şəkert, atqa utırdıq həm awılıbızğa qaytırğa çıqtıq. Döresrəge, Ğilemdar belən bez ikəw ber awılğa – Çuwarkülgə qaytabız, ə Bədretdinne İşle awılında qaldırırğa tiyeşbez. Ğilemdar belən mine alırğa ber yazın bezneñ at kilsə, ikençe yazda alar atı kilə torğan ide.

Ə Bədretdin bezneñ oçraqlı yuldaşıbız. Döres, bez mədrəsəgə ber waqıtta cıyılabız, ber waqıtta taralabız, ləkin moñarçı anıñ belən bergə qaytqan yuq ide əle. Bədretdin keşegə yök bulırğa yaratmıy ide. Uqular betkəç berər awıldaşı belən kitə, yəki utız çaqrımnı yalğız ğına cəyəw sıptıra torğan ide. Bu yulı inde bez anı, üzebez sorap digəndəy, bergələp qaytırğa künderdek.

Bədretdin bezneñ mədrəsədə iñ yarlı şəkert ide. Aña awılınnan bernindi də yərdəm kilmi ide. Bik sirək kenə aña əniseneñ kinder çüprəkkə törep cibərgən tarı ipiyen yəki berər yomarlam mayın cibərəlәr ide. Bədretdin şunı da bik qıyınsınıp: “Nigə inde bu? Ənkəygə əytegez, min aç tügel, üzennən özep cibərməsen!” – dip alıp qala ide. 

şəkert – student at medrese

künderdü – to persuade, to convince

kinder çüprəkkə törep cibərgən tarı ipi – millet bread wrapped in a hemp cloth

may yomarlamı – a lump of butter

qıyınsınu – to hesitate, feel shy, discomforted

(üzennən) özü – to tear away from oneself, deprive oneself of sth.

Bədretdin, bik integep, aç bulsa da, uquwın qaldırmadı. Həm bik yaxşı uqıy ide ul. Yarlı şəkert bik yaxşı uqısa ğına üzeneñ matdi xəlen də berqədər ciñeləytə ala.

Menə bezneñ Bədretdingə də istiqəmətle wə ictihatlı şəkert bulğanğa kürə, baylar iğənəsennən ara-tirə yərdəm tiyə ide; naçar uquçılarnıñ dəresləren xəzerləşkən öçen də aña az-maz tama ide, xəlfələrgə də ul bulışqalıy ide. Qısqası, eşsez tormıy ide şəkert. Ləkin eşne də, yərdəmne də ul üze berwaqıtta da sorap almıy ide. “Min bit yarlı, miña yərdəm itü sezneñ wazifağız” digən ərsez meskenlekne bez anıñ yözendə berqayçan da kürmədek.

matdi xəl – financial situation

istiqəmətle wə ictihatlı – faithful and diligent

iğənə – donation

(aña) az-maz tama ide – he was getting a bit of money/food

xəlfə – teacher at medrese

wazifa – responsibility, duty

ərsez meskenlek – shameless poor-mouthing

Şundıy tigez, sabır xolıqlı ber yeget ide. Yalağaylana da belməs, masaya da belməs, yaxşı belən yaxşı, ə yaman belən alış-bireşe yuq – andıylardan üzen niçekter bötenləy çittə tota belə ide. Niqədər genə yarlı bulmasın, ul berəwdən də bernərsə də sorarğa yaratmıy ide. Ğədəttə, şəkertlər añardan gel anısın-monısın sorap toralar, çönki anıñ üz qulı belən yasağan sandığında mədrəsə tormışı öçen kirək böten nərsəse – enəse də, cebe də, uymağı da, beze də, pəkese də, eskəge də, közgese də, törle qələmnəre də, kəğəz-dəftərləre də, xətta cilem belən balawızı da saqlana torğan ide. 

yalağaylanu – to flatter

masayu – to be arrogant, proud

uymaq – thimble

pəke – pocket knife

eskək – tweezers 

cilem – glue

balawız – wax

Ul zamanda, yağni revolüsiya aldı yıllarında, şəkertlərneñ yaña ədəbiyət belən mawığuwı iskitkeç köçəygən ide. Hərber şəkert töpləp alğan qalın dəftərenə cır küçerə, şiğer küçerə, xətta romannardan özeklər də küçerə. İke şəkertneñ berse şiğer yaza. Bik küplər Səğit Rəmi belən tilerə. Şiğer çire bezneñ Bədretdingə də yoqqan ide, ul da yaza ide, ləkin yazğanın berwaqıtta da kütərep, oçrağan berəwgə uqıp yörmi ide. Ənə şundıy səyer genə, serle genə həm söykemle genə ber yeget ide bezneñ Bədretdin şəriktəşebez!

mawığu – enthusiasm, passion

tilerü – to go crazy (over someone), to be a huge fan

şiğer çire yoqqan ide – got infected with the poetry plague (meaning also started writing poems)

şәriktәş – class fellow

Yarıy, süz ozınğa kitte, bez bit əle öçəwləşep çitən tarantasta xozur ğına awılıbızğa qaytıp barabız. Xəzer böten nərsə kütərelep, üsep bara: arışlar sabaqqa suzıla başlağan, bodaylar quçqıl-yəşel bulıp, yegetlər mıyığıday, sızılıp qına çığıp kilə... Yul buyında ənə berençe al "qıñğırawlarlar"... Əytəse də yuq, tabiğətneñ iñ saf, iñ sadə, iñ yəmle çağı!.. Bezgə, qış buyı mədrəsədə kibep yatqan şəkertlərgə, bu çiksez irken, yaqtı, cılıqay dönya iskitkeç tansıq ide, şifalı-rəxət ide, bez anı isnəp tə, sulap ta, küzlərebez belən kürep tə tuya almıy idek. 

...Yul buyı bezne turğaylar sayrawı ozatıp bardı. Ə beləsezme, turğay sayrawınıñ sixere nərsədə?.. İñ elek turğay sayrağanda cir östenə ciñelçə genə uyçan-moñsu ber tınlıq cəyelə. Əyterseñ barlıq tabiğət, barlıq can iyəse təmam mökibbən kitep, barı anı ğına tıñlıy, anı tıñlap söyeneçle, sağışlı, ləzzətle ber rəxətkə çuma... 

çitən tarantasta – wicker tarantass (a large four-wheeled carriage)

xozur – blissful

arış – rye

quçqıl-yəşel – dark green

“qıñğıraw” – bluebell

sadə – simple, pure

tansıq – dear

turğay – lark

tınlıq cəyelə – silence, calm spreads out

mökibbən kitü – to be completely carried away by sth/sb

Şulay kəyeflənep, küñelle genə qayta torğaç, bez, nihayət, İşle awılına da yaqınlaştıq. Bədretdin bezne çəy eçep çığarğa çaqırğan ide. Bez, bilgele, qıstatıp tormadıq, şəriktəşeñə kerep, çəy eçep, küñel açıp çığu şəkertlər öçen tabiği ber nizam inde ul. Bez şul uramnıñ iñ çitendəge, bütən yortlardan ayırılıbraq, yalğızı ğına torğan ber öyneñ qarşısında tuqtadıq.

Bez fəqir keşelərgə kerəsebezne belep kilə idek, əmma bu qədər yarlı xucalıqnı kürerbez dip hiç tə kötməgən idek. Xəyer, monıñ xucalıq dip atar cire də yuq ide. Öy iskerep-tuzıp, yartılaş cirgə kerep betkən. Salam tübəse çerep, qaralıp, tireskə əylənə başlağan. İşek-tərəzələre qıyşayğan, ə tərəzə pıyalaları tora-tora inde yəşkelt-zəñgər töskə kergən... Qapqa yuq, qoyma yuq... İşeğaldın qır üləne basıp kitkən. Anda çikertkələr tız-bız sikereşələr. Dimək, bernindi mal da yuq.

Bez inde xəyran bulıp, ğəcəplənep qaluwıbıznı Bədretdinneñ üzenə niçek tə sizderməskə tırıştıq.

bilgele – of course, clearly

qıstatu – to make someone persuade, beg

nizam – daily routine

Xəyer,... – Well,…

qıyşayu – to tilt

Öydən keçerək buylı, aq çıraylı, cirən saqallı ber abzıy çıqtı. Anıñ östendə kinder külmək, tez başlarına zur yamawlar salınğan kicele ıştan, başında mesken bürek, ayaqlarında tula oyıq belən tuzğan çabatalar ide. Ul, tarantas yanına kilep, barı: “Ulım!” – dip kenə Bədretdin belən küreşte, annarı bezgə də şulay süzsez genə ike qulın suzdı.

Öy işegendə ber xatın kürende, ləkin ul ni öçender tiz genə kire borıldı. Bu – Bədretdinneñ ənise bulğandır inde, tik menə anıñ işektən çığar-çıqmas kire çigenüwe bezne beraz ğəcəplənderde.

Bədretdin öydən çilək belən su, çümeç həm tastımal kütərep çıqtı. Küñelgə: “Qomğannarı da yuq, kürəseñ”, – digən uy kilde. Yuwınıp betkəç, səlam birep, öygə kerdek. Bədretdinneñ ətise bezne bik ğadi genə: “Əydəgez, şəkertlər!” – dip qarşı aldı.

çıray – face

zur yamawlar salınğan kicele ıştan – pants with large patches

tuzğan çabatalar – worn out bast shoes

çigenü – to back off

Qarañğıraq qına öy eçe də tışqı yağı kebek ük iskerep, tuzıp betkən ikən inde. Öyneñ böten türen iñləp, östenə kiyez cəyelgən zur səke tora, ike urındıq, ber eskəmiyə, miç buyında tağın ber bükən tora – menə cihaz digəne barı şul ğına.

Səke türendə, diwarğa terəlep, tekə genə utırğan ber babay buldı. Bez babayğa küreşer öçen qullarıbıznı suzdıq.

Bez utırışıp doğa qıldıq həm ber məlgə tınıp qaldıq. Ətise səke qırıyına çəy urını əzerli başladı. İske genə kicele aşyawlıq kiterep cəyde, kitelep töşkən öç kenə çınayaq alıp quydı, çüprəkkə törgən yartı ipi, tustağan belən söt kiterep quydı. Bədretdin üzeneñ sandığınnan ber-ike uç şikər alıp, şunı aşyawlıq urtasına saldı.

öyneñ böten türen iñlәw – to take the whole interior house

kiyez – felt

səke – bunk, bed

bükən – stump

cihaz – furniture, equipment 

ber məlgə – for a moment

kicele – woven with red cotton thread

kitelep töşkәn – chipped, with broken edges

tustağan – wooden cup

Şunnan soñ aldıbızğa öçayaq belən yomırqa təbəse kilde. Bez əle aşqa suzılmıyça xucalarnıñ utırğanın kötə idek. Ləkin babay da urınınnan quzğalmadı, abzıy keşe də bükənennən tormadı. Şul çağında Bədretdin, yomşaq qına, çarşaw eçenə dəşte:

– Ənkəy, çəy yasarğa üzeñ çıq inde.

– Ətkəñ soñ? – dide çarşaw eçennən ənise, aqrın ğına.

– Ətkəyme?.. Yuq, sin üzeñ yasa inde bezgə, – dide Bədretdin, niçekter bik ixlastan ütengəndəy itep.

Çarşaw eçe beraz tınıp tordı, annarı kinder külmək östennən şundıy uq kinder alyapqıç buğan, oyıq-çabatalı xatın sitsı yawlığınıñ çitləren bitenə tartıp həm başın iyep kenə çıqtı da samowar artınaraq kilep utırdı.

öçayaq – tripodal pan

yomırqa təbəse – omelette

çarşaw – curtain

ütenü – to beg 

alyapqıç buğan (xatın) – (woman) with a tied apron 

Aña qarağaç ta minem yörək əllə nişləp kitte. Döresrəge, yəşermiçə əytim, ber çirqanu toyğısı yörəkne öşetep cibərgəndəy buldı: biçara xatınnıñ böten biten-küzen qayçandır kiçergən rəximsez çəçək zəxməte təmam bozıp betergən ide. Sul küze bötenləy qısılğan, ə uñ küze iləmsez zurayıp qalğan.

Anı kürep berençe çirqanu həm qızğanu toyğısın kiçergəç tə küñelgə iñ başlap şundıy uy kilde: niçek itep Bədretdin bu bəxetsez ənisen çaqırıp alırğa həm bezgə kürsətergə cör'ət itte ikən?.. Bez bit ğədəttə keşene qurqıtırlıq yəmsez yəki ğərip tuğannarıbıznı yatlar küzenə kürsətməskə tırışabız. Bədretdin bu qıyın xəlne bötenləy kürmi, añlamıy mikənni? Əllə kürsə, añlasa da bik tirən yəşerə beləme?

Ə ciñgi şul arada yözen samowar artına yəşerə töşep, bezgə çınayqlarnı suzdı. Bez başlarnı kütərmiçə genə, süzsez genə çəyebezne eçərgə totındıq. 

çirqanu – disgust

yörəkne öşetü – to strike the heart

çəçək zəxməte – chickenpox

iləmsez – ugly

cör'ət itü – to dare

İkeşər çınayaq çəy eçkəç, bez çəşkelərebezne qapladıq. Bədretdin:

– Bulmasa, min sezgə üzemneñ kitaplarımnı kürsətim əle, – dide həm ber öyem kitapların alıp bezgə birde. Monda yaña ədəbiyattan ike-öç roman, dürt-biş şiğerlər məcmuğası, iske ədəbiyattan şaqtıy tuzğan “Büz yeget,” “Tutıynamə,” “Ləylə wə Məcnün,” “Qaharman qatıyl” kebek kitaplar bar ide. 

– Minem bit əle sezgə, şəriklər, tağın ber kürsətəse nərsəm bar, – dide Bədretdin həm şürlektən keçkenə genə skripkə aldı. Bu quldan ğına yasalğan, buyalmağan ber skripkə ide.

Bez ğəcəplənep soradıq:

– Qaydan bu sində?

– Üzem mətəştergən buldım inde, – dide Bədretdin həm skripkəneñ tonıq qına tawış çığarğan qılların köylərgə totındı. Anıñ qubız uynawın, mandolina çirtkələwen bez belə idek. Əmma skripkə!..

– Əy, Bədri, nigə moñarçı yəşerdeñ? – didek bez. – Mədrəsədə Səğit skripkəsen alıp, üzeñnən uynatqan bulır idek bit!

– Osta barda qulıñ tıy! – dide Bədretdin, tıynaq qına yılmayıp.

məcmuğa – collection

şәriklәr – companions

şürlek – shelf

tonıq – muffled

çirtkələw – to play (a string instrument)

Osta barda qulıñ tıy! – Keep your hands to yourself when in front of a master!

Ul aylar buyı qul timiçə yatqan skripkəsen şaqtıy ozaq azaplanıp köyləde. Şul çaqta min anıñ ənisenə qaradım: ana üzeneñ şəkert ulına şundıy ber bəğergə töşərlek tirən məxəbbət belən, bəxet-söyeneç belən sixerlənep, erep, mökibbən kitep qarap utıra ide. Añlıysızmı, küz aldığızğa kiterə alasızmı – bu zurayıp açılğan sıñar küzdəge önsez qaraşta, ber adəm zatına ğına tügel, böten can iyəsenə xas nindider menə üze eşləgən moğcizağa tañ qalu həm şuña çiksez quwanu, şunıñ belən əytep betergesez ğorurlanu ap-açıq çağılıp tora ide: ul tapqan bit bu balanı! Ul imezgən bit aña kükrək söten! Ul şuşı yegetneñ ənise bit! Şəkert ənise, ğilem iyəse bulaçaq keşeneñ ənise... İxtıyarsızdan yörəgem üksi başlap, min tizrək başımnı tübən idem.

Bədretdin axırda skripkəsen köyləde, uynarğa totındı. Skripkəneñ tawışı bik zəğif, köçsez-neçkə ide, ləkin bu minutta bezneñ küñellərgə ul da bik yağımlı, bik tansıq ide. Bədretdinneñ uynawın barıbız da şılt ta itmiçə, tıp-tın qalıp tıñlap utırdıq. Bu yarlı öyneñ hawasında uq nindider ber awır sağışlı moñ – məñgelek moñ yözə kebek ide. 

Ber-ike köy uynağaç, Bədretdin, nihayət, ənisenə dəşte:

– Ənkəy, siña nərsə uynıym?

Ənise ber məlgə balalarça qızarıp, şul uq waqıtta quwanıçınnan tağı da balqıbraq kitte, ləkin qaytarıp süz əytə almadı.

bəğergə töşərlek tirən məxəbbət – knee-deep love

sıñar – one single

önsez – silent

tañ qalu – to be surprised

quwanu – to rejoice, to be happy 

çağılu – to be expressed, displayed, reflected

kükrək söten imezü – to breastfeed 

yörək üksi – heart sobs

zəğif – weak

sağışlı – melancholic, sad

balqu – to shine

– Ənkəy, sin şuşı köyne yarata ideñ bit! – dide Bədretdin həm “Salqın çişmə”ne uynıy başladı. Anıñ süzləre şulqədər ğadi, tabiği, cılı-yaqın itep dəşüwe minem soñğı şikləremne də çəlpərəmə kiterde. Ənise öçen uñaysızlanu digən nərsəneñ əsəre də yuq ikən Bədretdində!.. Qayda ul uñaysızlanu! Berəwne də kürmiçə, barı ənisenə genə qarap, ul skripkəsen uynadı. Anıñ bu az ğına moñsu uyçanlıq, yəşeren genə qızğanu belən örtelgən citdi-cılı qaraşında, ənisen özelep yaratu ğına tügel, anı betkənçe añlaw, qəderləw, yuwatu sizelep tora kebek ide. Belmim, bolay qarıy alır öçen küñellərdə nindi genə tirən məxəbbət dəryası yatarğa tiyeşter inde?! Əllə bu şulay bik yəmsez ana belən bik matur bala yəki, kiresençə, bik matur ana belən bik yəmsez bala arasında ğına bulamı ikən? Soñğısı, ixtimal, yış oçrıy torğandır, əmma berençesen işetkən də, kürgən də yuq ide.

Bədretdin uynap tuqtağaç, bez xucalardan doğa qılırğa röxsət soradıq. Babay başın qaqtı, həm bez qullarnı kütərdek.

Bədretdin həm ətise bezne ozatıp, kirtə buyında yənəşə basıp qaldılar. Alar belən bergə bezneñ artta awıl çitendəge iñ fəqir yort, bu yortnıñ bezgə bilgesez nindider tirən sere torıp qaldı.

Qoyaş bayuğa taba borılğan ide inde. Ə şulay da turğaylar tağın da biyekkərək menep sayrıylar da sayrıylar. Cire-küge tın, buş, moñsu... bik moñsu miña!.. Berni eşli almıym üzem belən: samowar artınnan ğına ulına qarap utırğan ana küz aldıma kilə də eçemnən tağın üksi başlıym... Kemgəder yodrıq selkep, qıçqırasım kilə: yəmsez tügel bit ul, matur bit ul, matur, matur Bədretdinneñ ənise!

çəlpərəmə kiterü – to break into pieces

örtelü – to get covered

yuwatu – to comfort

baş qağu – to nod

kirtə – fence

1964